Ένα από τα σπουδαιότερα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία του νομού μας είναι η μονή του Αγίου Γεωργίου του Βραχασώτη που βρίσκεται 4 χλμ από το Βραχάσι. Το μοναστήρι έχει πλούσια ιστορία και μέχρι σήμερα σώζεται η δίκλητη εκκλησία καθώς και μερικά κελιά, τα οποία έχουν αναστυλωθεί. Συζητώντας με τον πρόεδρο του πολιτιστικού συλλόγου Βραχασίου Δημήτρη Κυριακάκη μπορεί κάποιος να μάθει αρκετά ιστορικά στοιχεία, αλλά και θρύλους και παραδόσεις που σώζονται μέχρι τις μέρες μας μέσω της προφορικής παράδοσης του χωριού.
Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου θεμελιώθηκε το 961 μ.Χ. από τον Νικηφόρο Φωκά για να ευχαριστήσει το θεό αλλά και του Βραχασώτες για την συνεισφορά τους στον αγώνα απελευθέρωσης της Κρήτης από τους Άραβες . Τον 14ο αιώνα όταν ξέσπασε στο Οροπέδιο Λασιθίου η επανάσταση των Καλλεργών (1365-1367) ενάντια στην ενετοκρατία, οι ενετοί έκαψαν την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου γιατί ήταν εστία επαναστατών και γιατί από το σημείο αυτό οι επαναστάτες μπορούσαν να μετακινούνται με ευκολία από και προς το οροπέδιο Λασιθίου. Οι ενετοί απαγόρευσαν για 100 χρόνια να γίνει οποιαδήποτε καλλιέργεια και κτηνοτροφία στο οροπέδιο Λασιθίου.
Το 1540 πάνω στην καμένη εκκλησία (τμήμα της οποίας διακρίνεται μέχρι σήμερα) κτίστηκε το βόρειο κλήτος του Αγίου Γεωργίου της σημερινής εκκλησίας από τον Γεδεών, τον αρχηγέτη των μοναστών. Το 1558 κτίστηκε το νότιο κλήτος του Αγίου Δημητρίου. Από εκείνη την περίοδο εγκαταστάθηκαν μοναχοί και το μοναστήρι άρχισε να ακμάζει.
Μερικούς αιώνες αργότερα και στη διάρκεια της τουρκοκρατίας στη μονή λαμβάνουν χώρα δραματικά γεγονότα. Κατά την επανάσταση του Δασκαλογιάννη (1770), σύμφωνα με την παράδοση, στην περιοχή καμπί πιο πάνω από το μοναστήρι σουβαρήδες (τούρκοι ταχυδρόμοι) βίασαν την αδελφή του Γαβριήλ, ηγουμένου της μονής. Στη συνέχεια λόγω της καταρρακτώδους βροχής κατέλυσαν στο μοναστήρι για να περάσουν τη νύχτα. Ο ηγούμενος Γαβριήλ αν και είχε πληροφορηθεί για το συμβάν με την αδελφή του, αρχικά τους καλοδέχτηκε και τους πέρασε στο τυροκομείο του μοναστηριού για να τους κεράσει. Σύμφωνα πάντα με την προφορική παράδοση, για να εκδικηθεί τον βιασμό, τους αιχμαλώτισε με τη βοήθεια των άλλων μοναχών και τους ζεμάτησε με αχνιστό χουμά. Στη συνέχεια για να εξαφανίσει τα πτώματα τα πέταξε σε μια αχνίστρα στο βουνό Κολόκυνθα.
Ο ηγούμενος Γαβριήλ έχοντας τύψεις εξομολογήθηκε την πράξη του στον ηγούμενο της μονής του Άγιου Γεώργιου του Επανωσήφη που ήταν μετόχιο του Αγίου Γεωργίου του Βραχασώτη. Οι Τούρκοι ψάχνοντας του υπαίτιους της εξαφάνισης των Σουβαρήδων και κάνοντας έρευνες κακοποίησαν και βασάνισαν τον ηγούμενο του Επανωσήφη που αναγκάστηκε να αποκαλύψει την αλήθεια. Πολυάριθμα τουρκικά στρατεύματα πολιόρκησαν την μονή του Αγίου Γεωργίου του Βραχασώτη για να συλλάβουν τον ηγούμενο Γαβριήλ και ακολούθησε φονική μάχη. Κατά τη διάρκεια της μάχης αυτής δέχτηκε πυροβολισμό η πέτρινη εικόνα που βρίσκεται στο καμπαναριό της μονής και απεικονίζει τον Άγιο Γεώργιο να σκοτώνει τον Λέοντα. Το σημάδι του πυροβολισμού υπάρχει μέχρι και σήμερα στην εικόνα του καμπαναριού. Σύμφωνα με την παράδοση η σφαίρα επέστρεψε και σκότωσε τον Τούρκο που πυροβόλησε. 
Οι τούρκοι κατάφεραν να συλλάβουν τον ηγούμενο Γαβριήλ και τον μετέφεραν στο Μεϊντάνι στο Ηράκλειο για να τον κρεμάσουν. Όπως μας μεταφέρει ο Δημ. Κυριακάκης, πριν τον απαγχονισμό ο δήμιος ρώτησε τον ηγούμενο πόσους τούρκους έχει σκοτώσει. Προφασιζόμενος ότι δεν άκουσε ο Γαβριήλ κατάφερε να φέρει τον δήμιο σε κοντινή απόσταση και αποσπώντας του την προσοχή μπόρεσε να τον χτυπήσει και να τον σκοτώσει, απαντώντας του στη συνέχεια «ενενήντα εννιά τούρκους έχω σκοτώσει και με σένα εκατό». Ο ηγούμενος Γαβριήλ δεν μπόρεσε βέβαια να αποφύγει τον απαγχονισμό στον διαβόητο πλάτανο του μεγάλου Κάστρου. Οι τούρκοι ακόμη κατέστρεψαν όλα τα κτίσματα της μονής εκτός την εκκλησία, κατάσχεσαν όλα τα κτήματα και τα έβγαλαν σε δημόσιο πλειστηριασμό. Οι Βραχασώτες τότε αγόρασαν τα περισσότερα κτήματα για να μπορέσουν αργότερα να τα επιστρέψουν στη μονή.
Παρόλα αυτά το μοναστήρι του Άγιου Γεώργιου του Βραχασώτη συνέχισε να αποτελεί λίκνο των αεί επαναστατημένων Κρητικών. Εκεί λειτουργούσε κρυφά εργαστήριο κατασκευής πυρίτιδας που με τη χρήση νερόμυλων παρήγαγε μεγάλες ποσότητες μπαρουτιού για τις ανάγκες των αγώνων Το 1820 έγινε και πάλι στο μοναστήρι μάχη με τους Τούρκους στην οποία σκοτώθηκαν 18 μοναχοί, ενώ κατάφερε να διαφύγει ο τότε ηγούμενος Σαμουήλ. Τον κυνήγησαν και πάνω από την μονή, στα Βραχασώτικα βουνά, στην τοποθεσία «του πατέρα τα κατσοπρίνια» , τον περικύκλωσαν και τον εκτέλεσαν. Ο εικοστός μοναχός της μονής διεσώθη γιατί απουσίαζε για υποθέσεις στη μονή Αγκαράθου και έγινε ο επόμενος ηγούμενος. Το 1823 σε μάχη στην περιοχή της μονής σκοτώθηκε ο Ιωάννης Μιχελιδάκης Σφακιανάκης, πατέρας του μετέπειτα οπλαρχηγού Κωσταντίνου Σφακιανάκη.
Το 1859 ο Βραχασώτης μοναχός Μανιδοπατέρας έγινε ηγούμενος της μονής, άρχισε ριζική ανασυγκρότηση της μονής και οι Βραχασώτες επέστρεψαν στη μονή τα κτήματα που είχαν κατασχέσει οι Τούρκοι. Το 1866, όταν ξέσπασε η επόμενη μεγάλη Κρητική επανάσταση ο ηγούμενος Μανιδοπατέρας ευλόγησε στον Άγιο Γεώργιο το Βραχασώτη τα όπλα των επαναστατών της ανατολικής Κρήτης και του επικεφαλής τους Βραχασώτη Κωσταντίνου Σφακιανάκη. Μετά το πέρας της επανάστασης μερικά χρόνια αργότερα ο ηγούμενος Μανιδοπατέρας κάλεσε τον Λασιθιώτη Μανόλη Μακράκη και φιλοτέχνησε το τέμπλο της μονής. Του παρείχε τα καλύτερα υλικά και έτσι έγινε ένα πραγματικό αριστούργημα.
Η μονή σταμάτησε τη λειτουργία της το 1909 ενώ ο τελευταίος ηγούμενος ονομαζόταν Δινεράκης.
Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής χρησιμοποιήθηκε ως λημέρι ανταρτών του ΕΑΜ ΕΛΑΣ.
Στις 31/12/2006 τελέστηκε εκεί η ορκωμοσία του κοινοτικού συμβούλιο Βραχασίου, που προέκυψε μετά την ανασύσταση της Κοινότητας κατόπιν του οχτάχρονου αγώνα των κατοίκων του Βραχασίου και της Μιλάτου. Η ορκωμοσία πραγματοποιήθηκε σε συγκινητικό κλίμα, ενώ παραβρέθηκε και ο σεβασμιότατος μητροπολίτης Πέτρας και Χερρονήσου Νεκτάριος.
Τα τελευταία χρόνια βρίσκεται σε εξέλιξη προσπάθεια αναστύλωσης των σωζόμενων κελιών της μονής από επιτροπή που είχε συσταθεί από την Κοινότητα Βραχασίου, προσπάθεια που έχει φέρει πολύ καλά αποτελέσματα. Στην δίκλητη εκκλησία τελούνται λειτουργίες στις γιορτές των Αγίων Γεωργίου και Δημητρίου από την ενορία Βραχασίου στην οποία ανήκει η εκκλησία, ενώ κατά καιρούς τελούνται και μυστήρια (γάμοι, βαφτίσεις).
Η ιστορική μονή Αγίου Γεωργίου του Βραχασώτη βρίσκεται σε μια πολύ όμορφη κατάφυτη περιοχή, μόλις 4 χλμ από το Βραχάσι και 5 χλμ από την εθνική οδό Ηρακλείου Αγίου Νικολάου. Παρά το ότι εκκρεμεί το έργο ασφαλτόστρωσης του δρόμου, ο υπάρχον χωματόδρομος είναι αρκετά καλός, ενώ η διαδρομή είναι ιδανική και για περίπατο αφού δεν έχει υψομετρικές διαφορές. Σίγουρα ο Άγιος Γεώργιος ο Βραχασώτης αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά μέρη που αξίζει να επισκεφθεί κάποιος στην περιοχή μας.
Γιώργος Μανουσάκης
Μερικούς αιώνες αργότερα και στη διάρκεια της τουρκοκρατίας στη μονή λαμβάνουν χώρα δραματικά γεγονότα. Κατά την επανάσταση του Δασκαλογιάννη (1770), σύμφωνα με την παράδοση, στην περιοχή καμπί πιο πάνω από το μοναστήρι σουβαρήδες (τούρκοι ταχυδρόμοι) βίασαν την αδελφή του Γαβριήλ, ηγουμένου της μονής. Στη συνέχεια λόγω της καταρρακτώδους βροχής κατέλυσαν στο μοναστήρι για να περάσουν τη νύχτα. Ο ηγούμενος Γαβριήλ αν και είχε πληροφορηθεί για το συμβάν με την αδελφή του, αρχικά τους καλοδέχτηκε και τους πέρασε στο τυροκομείο του μοναστηριού για να τους κεράσει. Σύμφωνα πάντα με την προφορική παράδοση, για να εκδικηθεί τον βιασμό, τους αιχμαλώτισε με τη βοήθεια των άλλων μοναχών και τους ζεμάτησε με αχνιστό χουμά. Στη συνέχεια για να εξαφανίσει τα πτώματα τα πέταξε σε μια αχνίστρα στο βουνό Κολόκυνθα.
Ο ηγούμενος Γαβριήλ έχοντας τύψεις εξομολογήθηκε την πράξη του στον ηγούμενο της μονής του Άγιου Γεώργιου του Επανωσήφη που ήταν μετόχιο του Αγίου Γεωργίου του Βραχασώτη. Οι Τούρκοι ψάχνοντας του υπαίτιους της εξαφάνισης των Σουβαρήδων και κάνοντας έρευνες κακοποίησαν και βασάνισαν τον ηγούμενο του Επανωσήφη που αναγκάστηκε να αποκαλύψει την αλήθεια. Πολυάριθμα τουρκικά στρατεύματα πολιόρκησαν την μονή του Αγίου Γεωργίου του Βραχασώτη για να συλλάβουν τον ηγούμενο Γαβριήλ και ακολούθησε φονική μάχη. Κατά τη διάρκεια της μάχης αυτής δέχτηκε πυροβολισμό η πέτρινη εικόνα που βρίσκεται στο καμπαναριό της μονής και απεικονίζει τον Άγιο Γεώργιο να σκοτώνει τον Λέοντα. Το σημάδι του πυροβολισμού υπάρχει μέχρι και σήμερα στην εικόνα του καμπαναριού. Σύμφωνα με την παράδοση η σφαίρα επέστρεψε και σκότωσε τον Τούρκο που πυροβόλησε. 
Οι τούρκοι κατάφεραν να συλλάβουν τον ηγούμενο Γαβριήλ και τον μετέφεραν στο Μεϊντάνι στο Ηράκλειο για να τον κρεμάσουν. Όπως μας μεταφέρει ο Δημ. Κυριακάκης, πριν τον απαγχονισμό ο δήμιος ρώτησε τον ηγούμενο πόσους τούρκους έχει σκοτώσει. Προφασιζόμενος ότι δεν άκουσε ο Γαβριήλ κατάφερε να φέρει τον δήμιο σε κοντινή απόσταση και αποσπώντας του την προσοχή μπόρεσε να τον χτυπήσει και να τον σκοτώσει, απαντώντας του στη συνέχεια «ενενήντα εννιά τούρκους έχω σκοτώσει και με σένα εκατό». Ο ηγούμενος Γαβριήλ δεν μπόρεσε βέβαια να αποφύγει τον απαγχονισμό στον διαβόητο πλάτανο του μεγάλου Κάστρου. Οι τούρκοι ακόμη κατέστρεψαν όλα τα κτίσματα της μονής εκτός την εκκλησία, κατάσχεσαν όλα τα κτήματα και τα έβγαλαν σε δημόσιο πλειστηριασμό. Οι Βραχασώτες τότε αγόρασαν τα περισσότερα κτήματα για να μπορέσουν αργότερα να τα επιστρέψουν στη μονή.
Παρόλα αυτά το μοναστήρι του Άγιου Γεώργιου του Βραχασώτη συνέχισε να αποτελεί λίκνο των αεί επαναστατημένων Κρητικών. Εκεί λειτουργούσε κρυφά εργαστήριο κατασκευής πυρίτιδας που με τη χρήση νερόμυλων παρήγαγε μεγάλες ποσότητες μπαρουτιού για τις ανάγκες των αγώνων Το 1820 έγινε και πάλι στο μοναστήρι μάχη με τους Τούρκους στην οποία σκοτώθηκαν 18 μοναχοί, ενώ κατάφερε να διαφύγει ο τότε ηγούμενος Σαμουήλ. Τον κυνήγησαν και πάνω από την μονή, στα Βραχασώτικα βουνά, στην τοποθεσία «του πατέρα τα κατσοπρίνια» , τον περικύκλωσαν και τον εκτέλεσαν. Ο εικοστός μοναχός της μονής διεσώθη γιατί απουσίαζε για υποθέσεις στη μονή Αγκαράθου και έγινε ο επόμενος ηγούμενος. Το 1823 σε μάχη στην περιοχή της μονής σκοτώθηκε ο Ιωάννης Μιχελιδάκης Σφακιανάκης, πατέρας του μετέπειτα οπλαρχηγού Κωσταντίνου Σφακιανάκη.
Το 1859 ο Βραχασώτης μοναχός Μανιδοπατέρας έγινε ηγούμενος της μονής, άρχισε ριζική ανασυγκρότηση της μονής και οι Βραχασώτες επέστρεψαν στη μονή τα κτήματα που είχαν κατασχέσει οι Τούρκοι. Το 1866, όταν ξέσπασε η επόμενη μεγάλη Κρητική επανάσταση ο ηγούμενος Μανιδοπατέρας ευλόγησε στον Άγιο Γεώργιο το Βραχασώτη τα όπλα των επαναστατών της ανατολικής Κρήτης και του επικεφαλής τους Βραχασώτη Κωσταντίνου Σφακιανάκη. Μετά το πέρας της επανάστασης μερικά χρόνια αργότερα ο ηγούμενος Μανιδοπατέρας κάλεσε τον Λασιθιώτη Μανόλη Μακράκη και φιλοτέχνησε το τέμπλο της μονής. Του παρείχε τα καλύτερα υλικά και έτσι έγινε ένα πραγματικό αριστούργημα.Η μονή σταμάτησε τη λειτουργία της το 1909 ενώ ο τελευταίος ηγούμενος ονομαζόταν Δινεράκης.
Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής χρησιμοποιήθηκε ως λημέρι ανταρτών του ΕΑΜ ΕΛΑΣ.
Στις 31/12/2006 τελέστηκε εκεί η ορκωμοσία του κοινοτικού συμβούλιο Βραχασίου, που προέκυψε μετά την ανασύσταση της Κοινότητας κατόπιν του οχτάχρονου αγώνα των κατοίκων του Βραχασίου και της Μιλάτου. Η ορκωμοσία πραγματοποιήθηκε σε συγκινητικό κλίμα, ενώ παραβρέθηκε και ο σεβασμιότατος μητροπολίτης Πέτρας και Χερρονήσου Νεκτάριος.Τα τελευταία χρόνια βρίσκεται σε εξέλιξη προσπάθεια αναστύλωσης των σωζόμενων κελιών της μονής από επιτροπή που είχε συσταθεί από την Κοινότητα Βραχασίου, προσπάθεια που έχει φέρει πολύ καλά αποτελέσματα. Στην δίκλητη εκκλησία τελούνται λειτουργίες στις γιορτές των Αγίων Γεωργίου και Δημητρίου από την ενορία Βραχασίου στην οποία ανήκει η εκκλησία, ενώ κατά καιρούς τελούνται και μυστήρια (γάμοι, βαφτίσεις).
Η ιστορική μονή Αγίου Γεωργίου του Βραχασώτη βρίσκεται σε μια πολύ όμορφη κατάφυτη περιοχή, μόλις 4 χλμ από το Βραχάσι και 5 χλμ από την εθνική οδό Ηρακλείου Αγίου Νικολάου. Παρά το ότι εκκρεμεί το έργο ασφαλτόστρωσης του δρόμου, ο υπάρχον χωματόδρομος είναι αρκετά καλός, ενώ η διαδρομή είναι ιδανική και για περίπατο αφού δεν έχει υψομετρικές διαφορές. Σίγουρα ο Άγιος Γεώργιος ο Βραχασώτης αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά μέρη που αξίζει να επισκεφθεί κάποιος στην περιοχή μας.
Γιώργος Μανουσάκης
